Qafqazda, Şərqdə qədim, ən qədim olduğunu sübut etmək yarışı gedir. “Ən qədim xalq kimdir?, “Ən qədim dil hansıdır?”, “Ən qədim din kimdə olub?”, “ Filan ərazinin ilk aborigeni kimlərdir?” “Ən qədim dövlət hansıdır?” sualları, “Filan xəritədə Azərbaycanı (və ya Ermənistanı) tapın”, ” Koka-kola qədimdir, ya Türkiyə ( və ya Ermənistan)” və s. ironiyalı suallar hamınızın qarşısına çıxıb yəqin.
O suallar qərəzlidir, amma ironiya yerli-dibli mənasızdır.
“Qədim”, “ən qədim” və “ilk” haqda bu günlər xəbər lentlərindən əksik olmayan iki ölkənin nümunəsini xatladacağam.
19-cu əsrdə dünya tarixi qeyri-adi bir hadisəyə şahid olmuşdu. 1804-cü ildə Haiti adasının qulları üsyan qaldıraraq bütün ağdərililəri qırmış, öz dövlətlərini qurduqlarını elan etmişdilər. Üstündən 20 il keçəndən sonra Fransa həmin dövlətin müstəqilliyini də tanımışdı. Üstəlik, haitililər faktiki olaraq xristianlıqdan da imtina edərək Qərbi Afrikadan gətirdikləri dinlərinin müəyyən qədər İslamdan, xeyli dərəcədə xristianlıqdan təsirlənmiş modern versiyasını-vudunu yaratmışdılar. Bu, ağ irqin üstünlüyü və xristianlığın əvəzolunmazlığı haqda iki ifrat baxışın eyni zamanda daşıyıcısı olan 19-cu əsrin ağdərili snoblarının həzm edə bilıməyəcəyi bir şok idi. Bu yaxınlarda ABŞ-ın tanınmış yevangelist keşislərindən birinin dediyi fikir o şokun hələ də keçmədiyini təsdiqləyir. Hansısa növbəti təbili fəlakətin cəngində qalmış haitililərə acımayan keşiş deyirdi ki, onlar bu taleyə layiqdirlər, çünki ağdərili xristianları öldürüblər.
Haitililərin etdiyi, təxminən eyni dövrlərdə yaponların etdiyindən kəskin fərqli deyildi, yaponlar sintoizmi qaydaya salıb dövlət dini elan etdikləri kimi haitili qullar da təxminən bunu etmişdilər, üstəlik, öz dillərini rəsmiləşdirmişdilər. Amma Haitinin ağdərili müstəmləkəçilərdən müstəqillik əldə etmiş ilk ölkə olması, kreol dilinə (fransız və qərbi Afrika dillərinin qarışığından düzəldilən dil) rəsmi status verən ilk ölkə, yenidən öz ənənəvi dinlərini bərpa etmiş ilk müstəmləkə xalqı olması və s. qədimliklər və ilklər sizcə haitililəri xoşbəxt edə bilibmi? Dünyadakı bütün qeyri-ağdərili əhalinin Avropa müstəmləkəçiliyinə qarşı mübarizəsi üçün bir zamanlar ilham qaynağı olmuş Haitidə ötən həftə kriminal şaykalar dövlət çevrilişi etdi. Hansısa gizli korrupsionerlər yox, məhz küçə quldurlarından, çapovulçulardan, qatillərdən ibarət şaykalar. Dominikan Haitidən çox sonralar elan edilib, Haitini parçalamaq üçün yaradılıb da deyə bilərsiniz. Amma bu gün qədim, qaradərililərin irqi və dini təmizliyini qorumuş Haitidən yüz minlərlə insan düdəmələrin məskunlaşdığı Dominikana qaçır, sonra da burdan vaxtilə qovduqları müstəmləkəçi metropliyalara adlamağı ən böyük səadət sanırlar.
Haitililər ilklərə imza atmış, Yengidünya qitəsi (Amerika) üçün qədim sayılacaq dövlətçiliyi olan xalqdır. Amma təxminən onların günündə olan, amma onlardan çox-çox qədim olan dövlətlər də var.
Miladdan qabaq IV əsrdə əsasən Cənubi Yəməndən gələnlər indiki Efiopiya ərazisində ilk dövlətlərini qurmuşdular. Miladın ilk əsrində o dövlət öz yerini Aksum padşahlığına verdi. Aksumluların istifadə etdiyi Cənubi Yəmən mənşəli geez dili digər sami xalqları üçün bir müddət linqva-franko (ortaq ünsiyyət dili) rolunu oynayıb. Yəqin ki, Həzrəti Məhəmməd haqda çəkilmiş “Peyğmbər” filmində ilk müsəlmanların Həbəşistana qaçarkən həbəşlərlə tərcüməçisiz danışdıqları səhnəni xatırlayırsınız. Quranda bəzi terminlərin, məsələn “hizb” (partiya), hətta surə adlarının belə (“Ənkəbut”-hörümçək) geez-həbəş dilindən alınma olduğu yazılır. Aksum padşahları yalnız Efiopiya və Eritreyaya deyil, indiki Somali, Yəmən, Ərəbistan sahilləri və hətta Hicaz və Nəcdə də nəzarət edə bilirdilər (Qurandakı “Fil” surəsi o tarixi əks etdirir). Bizim qonşuluqda yaşayan “ən qədim xalqın” əlifbasının və monofizit dini etiqadlarının efiop mənşəli missionerlər vasitəsilə (hərçənd özləri bunu inkar edirlər) əxz etməsi haqda çoxsaylı yazılarla da tanışsız.
Həbəşlərə qədər də samilər Yəmən, Şimali və Mərkəzi Ərəbistan, İraq və Yuxarı Mesopotamiya) (indiki Cənub Şərqi Anadolu), Aralıq dənizi adaları (Malta) və Şimali Afrikada (Karfagen ərazisində) çoxsaylı dövlətlər, mədəniyyətlər qurmuşdu. Ancaq məhz Aksumda qurulan dövlət və Cənubi Yəməndən gətirdikləri dil əsrlərin sınağından çıxa bildi. Geez dili 16-cı əsrdə danışıq dili kimi yerini digər dillər versə də, Efiopiya, Eritreya və Somali xristianları arasında bu gün də ayin dili kimi işlənir. Aksum padşahlığının varisi olan Efiopiya isə bütün Afrika müstəmləkəyə çevriləndə belə formal müstəqilliyini qorumuşdu (qısamüddətli italyan işğalını nəzərə almasaq). 20-ci əsrin əvvəllərində Yamaykada əsasən Afrika mənşəli keçmiş qullar arasında yeni bir din - rastafrianlıq yaranır. Yeni din efiop kralı Xayel Selasseni (Ras (şahzadə) Tafarini) Məsih bilirdi. Qaradərili dünya bu ölkəni müqəddəsləşdirməyə belə hazır idi. Ras Tafarinin geyim tərzi reqqi janrının ən populyar ifaçısı Bob Marlinin sayəsində bütün dünyada məşhurlaşdı, yaranmış yeni din və subkultura - astafrianlıq bütün dünyaya yayıldı.
İndi yaşayan sami dillərinin heç biri geez dili qədər qədim deyil, yaşayan etnik əlifbaların ən qədimi efiop əlifbasıdır, yaşayan ən qədim xristian xalqı efioplardır, bir dini cərəyan- rastafrianlar Efiopiyanı yerüstü cənnət bilir, amma o yerüstü cənnətin sakinləri ilk fürsətdəcə sivişib Avropaya, ya da cəmi 76 yaşı olan İsrail dövlətinə qaçmağa amədədirlər. Ən qədim nümayəndələri (falaşlar) “Süleyman padşahın nəslindən” olduğunu sübut edib, İsrailə sığınmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxır. O Avropa ki, geez dilində ilk ədəbi mətnlər yazılanda hələ hind-Avropa dil ailəsindən dil qruplarının parçalanması başa çatmamışdı. Sonra dil qruplarından ilk etnik dillər yarandı, daha sonra əlifba yaradıldı, nəhayət, geez dilli mətnlərindən az qala 500 il sonra yunan və latın, 1000-1500 il sonra alman və fransız dilləri meydana gəldi, 2000 il sonra isə sami dini sosiolektlərindən biri-ivrit adı ilə bərpa olunub yeni xalq və dövlət quruculuğu üçün əsas oldu.. Amma Efiopiyanı yaşamaq üçün seçən bircə alman, fransız ya yəhudi haqda məlumat rastınıza çıxıbmı? Axı məntiqlə bir dini cərəyan-rastafrianlıq oranı vəd olunmuş müqəddəs yer kimi təsvir edirsə, dünyanın hər guşəsindən ora axın olmalı idi. Əvəzində yüz minlərlə efiop xaricə - geez dili ilə müqayisədə südəmər uşaq yaşında olan dillərin danışıldığı ölkələrə axışır.
...AŞPA-nın İsveçrə almanlarından olan, özü də Azərbaycana qarşı çox qərəzli yanaşan Andreas Qross adlı bir həmməruzəçisi vardı. İnternet forumların birində ( o zamanlar bu forumlar, çatlar sosial medianı əvəz edirdi) ona ironiya ilə yazmışdılar ki, bizim 3 min illik tariximiz var, sizin İsveçrənin tarixi 300 ildən o yana deyil. Cavab çox ibrətamiz idi: mən sizin 3 minillik tarixinizə vurğunam, amma İsveçrənin 300 ilik tarixi ilə fəxr edirəm. Vəssalam. Ən, ən, ən... olduğunu sübut etməyə bu qədər aludə olmağa ehtiyac yoxdur. Fəxr ediləsi cəmiyyət quruculuğu daha vacibdir...
1) Cimmi 'Barbükü' Cherizier –Haitidə dövlət çevrilişi etmiş quldur dəstəsinin lideri.
2) 1930-cu ildə Xaile Selassie I adı ilə Efiopiya İmperatoru elan edilmiş Ras (Şahzadə) Tafari.
3) Ənənəvi dreadlocks (xüsusi saç düzümü olan) rastafarian.
C. Quliyev
