1988-ci ildən başlayan Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi dövründə ən faciəli, tarixdə analoqu çox az olan hadisələrdən biri – Qarabağın qədim insan məskənlərindən  olan Xocalıda baş vermiş soyqırımı olub. Bəşəriyyətə qarşı  yönəlmiş Xocalı qətliamı XX əsrin ən dəhşətli və ən qəddarcasına törədilmiş Xatın, Xirosima faciələri ilə eyni səviyyədə durur.   
    
1988-ci ildə Xankəndinin işğalından sonra Xocalıya pənah gətirmiş Cəlil Hümbətovun ailəsi də Qarabağ müharibəsində ən çox zərər çəkmiş ailələrdən biridir. Bu ailənin yaşadığı faciələr Xocalı faciəsinin  ən qanlı səhifələrindəndir.
        
Cəlil Hümbətovun oğlu Muğan, qızı Simuzər Xocalı faciəsində vəhşiliklə qətlə yetirilib. Bu insanların qısa və müdhiş sonluqlu ömür yolunu öyrəndikcə erməni faşizmndən əziyyət çəkmiş soydaşlarımızın məşum taleyi insanı bu gün də vahiməyə salır. Bir neçə il öncə Göyçay rayonunda məskunlaşmış məcburi köçkün Cəlil Hümbətovun özündən eşitdiyim  acıdan-acı müharibə xatirələrini qəlb sarsıntısı keçirmədən dinləmək mümkünsüzdür:        

“…Xocalının yolları bağlanmışdı. Xocalı mühasirədə idi. 1992-ci il fevralın 25-dən başlayaraq bir sutka qırğın oldu, ətrafdakı azərbaycanlı yaşayış məntəqələrindən  köməyimizə gələn olmadı. 
          
Xocalıya hücum bir neçə istiqamətdən edilirdi - Əsgəran rayon mərkəzi, Noraguğ kəndi, Xankəndi və başqa istiqamətlərdən. Ermənilər Xocalını mühasirəyə almışdılar. Xarici ölkələrdən də  onlara fasiəsiz olaraq kömək gəlirdi. Əsas qüvvə isə Xankəndində yerləşən 366-cı alay idi.
        
Fevralın 25-də hələ axşam ikən Xocalı ətrafına tanklar və başqa texnika növləri cəmləşirdi. Canlı qüvvə də getdikcə irəliləyirdi. Gecə səhərə qədər ağır texnikadan atılan partladıcı, yandırıcı atəşlə Xocalı yerlə-yeksan oldu. Qızların, gəlinlərin başları kəsildi, səhərə kimi döyüşdük. Silah-sursatımız qurtardı. Düşmən güc gəldi. Qollarımızı qandallayıb, bizi əsir götürdülər.  Mənim gözlərim qarşısında bir gəlinin qucağındakı südəmər körpəyə beş dənə avtomat gülləsi atıb, parça-parça elədilər.   Gəlinin sinəsinə isə avtomatla atəş açdılar. Təkcə mənim ailə üzvlərimin deyil, təxminən 100 nəfərədək  insanın meyiti elə yerdə qaldı. Mənim  gözümün  ağı-qarası bir oğlumu, qardaşım qızı olan gəlinimi – onlara 9 ay idi ki, toy eləmişdim, - gəlinimin bətnində olan 7 aylıq günahsız nəvəmi, həyat yoldaşımı və 16 yaşında bir qızımı gözlərimin  qarşısında güllələdilər.
          
Axşam saat 8-ə qədər bizi meyitlərin yanında saxladılar. Axşam olanda gördük ki, yenə də adam yığıb-gətiriblər. Yaralı, şikəst, sağ-salamat, qadın, uşaq... Qadınlı, uşaqlı, kişili, qocalı-cavanlı, yaralı - hamısını doldurdular “Belarus” qoşqulu lafetə. Bir nəfər bunların əlindən buraxılıb, qaçmaq istədi. Onu tutdular,  parça-parça edib doğradılar. Meyiti elə hala salmışdılar ki, tanımaq mümkün deyildi. Heç Xocalıdan olan qapıbir qonşunu da tanıya bilmirdin ki, bu, kimdir. İnsanları elə vəziyyətə  salmışdılar ki, heç Allah da tanımazdı.
        
Altı otaqlı fin evlərinin birində Özbəkistandan qaçqın düşüb Azərbaycana gəlmiş bir məhsəti türkü ailəsi yaşayırdı. Dəqiq yadımdan çıxıb on, ya da on bir baş ailə idi. Onlardan bir nəfərini belə, çölə çıxmağa qoymadılar. Benzini evə  fısqırtdılar, sonra od vurdular. Hamısı ev qarışıq alışıb-yandı, külə döndü…
        
…Yığdılar bizi lafetə, apardılar Xankəndiyə tərəf. Şuşa yolunun ayrıcında onların avtobazaları var idi. Döndərdilər ora bizi. Ora çatana qədər 25 nəfər kişidən 9 nəfər qaldıq. Yol boyu bir-bir çıxarırdılar.  8 avtomatla birdən atəş açırdılar.   Xankəndidəki avtobazaya çatandan sonra bizi boşaldıb, qadınlı, kişili, uşaqlı yığdılar bir “İkarus” avtobusunun içinə. Elə bildik harasa aparacaqlar. Bir dənə yükünü özüboşaldan maşın gətirdilər. Bu maşının yük yerinə xeyli qar yığdılar. Sonra əsgərlər su daşıyıb, tökdülər o qarın içinə. Bizi də çıxarıb, o buzlu suyun içinə doldurdular.
        
Həmin günü mən də iki dəfə yaralanmışdım. Maşın tərpənəndə   sinəmizə qədər qarın-suyun içinə batdıq. Apardılar Xankəndidə Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin binasının qabağına.   Sonra sürücüyə əmr etdilər ki, “maşının yük yerini qaldır, bunları tök yerə”. Sürücü maşının yük yerini nə qədər qaldırdısa da, biz buzun içində donduğumuza, buz isə dəmirə yapışdığına görə qopub düşə bilmirdik. Bu  zaman sürücü maşını irəli-geri verib qəflətən necə tormoz verdisə, buz qopub parçalandı, biz də buz qarışıq daş kimi sürüşüb  töküldük yerə, bir-birimizin üstünə. Daş kimi qalaqlandıq. Qışqırdılar ki, qalxın ayağa! Amma qalxa bilmirdik. Yaralı bədən, qanımız axır, donmuş qıçlarımızın, ayaqlarımızın heyi-gücü yox. Özləri bizi bir-bir kənara tullayıb, böyür-böyürə uzandırdılar. Əmr etdilər: ”Qalxın!”. Kimisi güclə qalxır, kimisi də qalxa bilmirdi. Bu zaman ermənilərdən bir neçəsi özünü göstərməyə başladı. Onlardan biri mənim yanımdakı azərbaycanlının başına dəmir boru ilə necə vurdusa, baş paralandı. Eləcə qaldı yerində. Mənim başıma vurulan bir az zəif oldu, mən ölmədim.  Başımdakı batıq yerlər o günlərin yadigarıdır.
        
Sonra bizi sürüyə-sürüyə binanın içi ilə aparıb qaldırdılar yuxarı, doldurdular kameraya və 6 sutka qapını açmadılar. Kameranın üzü Şuşaya baxırdı. Pəncərənin şüşələrini sındırmışdılar. Yağan qar hamısı içəridə idi. 6 sutka o qarın içində qalandan sonra qapı açıldı, apardılar başqa bir kameraya saldılar. Bizi bu kameraya gətirəndə orda məni bir mayor tanıdı. Qolu boynundan asılmışdı, əlindən yaralı idi. Xocalıda ermənilər oğlumu öldürəndə bu mayoru barmaqlarından mən vurmuşdum. Mənim iki patronum qalmışdı. Fikirləşdim ki, daha neyləyəcəyəm bu patronları. Oğlumu öldürənləri vurmaq üçün blokun üstündən hoppananda yağış kimi yağan güllələr ayaqlarımı, qılçalarımı tutdu. Yıxıldım, yaralandım. Mən də həmin mayora tərəf atəş açdım. Atdığım güllə onun əlini tutdu.

6 sutkadan sonra kameramızı dəyişəndə gördüm ki, həmin mayor burdadı, o da məni görən kimi tanıdı. Nəzarətçiyə dedi, onu çıxart çölə, de ki, dəyişməyə aparırıq. Başa düşdüm ki, məni nə gözləyir. Dedi: “Yaxın gəl”, - yaxınlaşdım. Dedim: “Nədi, a düşmən!” Soruşdu: “Nə millətisən?” Cavab verdim: ”Azərbaycanlı”. Bir də təkrar elədi: “Nə millətisən?” Bir də “azərbaycanlı” deyəndə mənə necə bir qapaz vurdusa, başım  əyildi. Dedi: “Soyun!”.

Məni qurşaqdan yuxarı soyundurub, uzatdılar yerə. Sonra qollarımı qabağa uzatdılar. Ensiz taxtalardı, üzərinə mismarlar vurmuşdular, ucları o biri tərəfdən çıxmışdı. Dirsəkdən aşağı qollarıma və əllərimə qoyub, çıxdılar üstünə. Təpiklədikcə mismar yeridi əlimə-qoluma. Bu vəziyyətdə neyləyə bilərdim, əlim hara çatırdı? Onu söydüm, dedim, “ə, vicdansız düşmən, birdəfəlik öldür məni, canım qurtarsın. Bu nədir belə? Belə düşmənçilik olmaz!”. Mayor qışqırdı: “Qalx ayağa!” Taxta qollarıma bitişik ayağa qalxanda sağ gözümə nə ilə vurdular, bilmədim. Sonra başladılar gözümün içini eşməyə. Bununla da mən bir gözümdən məhrum oldum. Bundan sonra yenə apardılar saldılar kameraya.  Məndən sonra azərbaycanlı baş leytenant vardı, onu sürüyüb çıxardılar dəhlizə.  Onun   başın-gözün əzdilər, sonra ayağına ip salaraq sürüyüb apardılar.
        
...Nəzarətçilər iki növbədə dəyişirdilər. Bir növbə də xaricdən gələnlərdən idi. Nə vaxt onların növbəsi olurdu, o gecə üç dəfə döymək, öldürmək lazım idi. Bu, norma, qayda idi. Onların növbəsi gələndə bir sutkada 5-10 meyit  çıxarırdılar kameralardan. Bizi tez-tez danışdırır, guya, istintaq edir, sorğu-suala tutur və hər dəfə də vəhşicəsinə döyürdülər. Döyən zaman isə ən ağlasığmaz, dəhşətli üsullara əl atırdılar.
1992-ci il fevralın 26-da əsir düşəndən 48 gün sonra, aprelin 12-də dəyişmə yolu ilə azad olundum. Məni əsirlikdən azad edib birbaşa Göyçay rayon xəstəxanasına gətirəndə əvvəlki 72 kiloqram çəkimdən 28 kiloqram qalmışdı...”

Hikmət Xudiyev,
Əməkdar jurnalist