ABŞ-ın nüfuzlu “The National Interest” nəşri mayın 19-da İran prezidenti İbrahim Rəisi və xarici işlər naziri Hüseyn Əmir Abdullahianın həlak olduqları helikopter qəzasından sonra İran-Azərbaycan münasibətlərinin perspektivinə toxunub:
“Siyasətçilər və ekspertlər bu məmurların ölümlərini və onların nəticələrini geniş şəkildə müzakirə ediblər. Bununla belə, bu taleyüklü uçuşun mənşəyi daha az müzakirə olunur: Araz çayındakı bənd. Ötən il İran Azərbaycan-Ermənistan sərhədindəki təxribatlarına görə Azərbaycanla qarşı-qarşıya gəlib, İranın ticarət və təhlükəsizlik maraqları üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən sərhəddi. İndi Tehran qarşıdurma yolu ilə əldə edə bilmədiklərini əməkdaşlıq yolu ilə nüfuz qazanmaq üçün Bakı ilə bəndlər və körpülər açmaq üçün çox səy göstərir. Lakin dumanlı dağların arasından sahibsiz bir helikopteri idarə etmək kimi, bu səylər də uğursuzluğa düçar ola bilər”.
Müəllif Endrü Bonninin fikrincə, Dağlıq Qarabağda 2020-ci ildən əvvəlki status-kvo İrana çox faydalı olub. Çünki Dağlıq Qarabağ və ətraf ərazilərin Ermənistan tərəfindən işğalı İranın Ermənistanla sərhədini və Qara dəniz regionuna və Avropaya gedən ticarət yollarının təhlükəsizliyini təmin edib. Ermənistanın İranla sərhədi həm də Azərbaycanla Türkiyə arasında bitişik sərhədə mane olmaqla, Ankaranın “pantürkist ambisiyalarını cilovlayıb”.
Amma nəşr hesab edir ki, Azərbaycanın 2020-ci il müharibəsindəki uğuru İranı çaşdırıb və zəifliyini üzə çıxarıb. Əvvəlcə İran Ermənistana silah göndərməkdə ittiham olunurdu. “İşğalın sona çatmasının regiona sabitlik gətirəcəyinə inanırıq” deyərək, qalibin tərəfinə keçib. Rusiyanın vasitəçiliyi ilə əldə edilmiş atəşkəs razılaşması isə İranın regional ambisiyalarını daha da boğub.
2021-ci ilin avqustunda Azərbaycan müharibə zamanı Ermənistanın cənub-şərqində əldə etdiyi ərazilərdən istifadə edərək İranın Ermənistandan keçən yeganə şimal-cənub tranzit yolunun iyirmi kilometrlik hissəsində nəzarət-buraxılış məntəqəsi qoyub. Azərbaycan əsgərləri iranlı sürücülərdən gömrük rüsumu almağa başlayıb və bəzilərini tələblərə əməl etmədiyi üçün həbs ediblər. İran buna cavab olaraq Xəzər dənizi və xüsusən də Rusiya vasitəsilə Qazaxıstana dəniz daşımalarını artıraraq Azərbaycanın nəzarətində olan yoldan yan keçən yeni yol inşa edib.
Müəllif 2023-cü il sentyabrın 23-də Azərbaycan qoşunlarının Qarabağ üzərində tam nəzarəti bərpa etməsi ilə Rusiyanın Ermənistanda qalan etibarının tam zədələndiyini, İranın Azərbaycana qarşı hərbi təhdidlərinin də puça çıxdığını yazır.
Cəmaləddin Quliyev
